Obiekt więzienny we Wronkach zbudowany został w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku, z przeznaczeniem na dom karny dla skazanych na dłuższą karę pozbawienia wolności oraz osadzonych pozostających do dyspozycji Sądu Prowincji Poznańskiej. Budowa więzienia we Wronkach trwała od 15 marca 1889 roku do 01 lipca 1894 roku. Miasto Wronki (jego władze miejskie) odstąpiły władzom sądowym na ten cel 18 hektarów ziemi pod zabudowę obiektu, który znajduje się w pobliżu dworca kolejowego (linii kolejowej Poznań – Stargard Szczeciński) i rzeki Warty. Architektura obiektu pozostawała w ścisłym związku z warunkami izolacji określonymi przez system celkowy. Więzienie to należało wówczas do najnowocześniejszych więzień urządzonych według systemu amerykańskiego i zaliczane było do kategorii więzień centralnych. Wronieckie więzienie składało się z trzech pawilonów czterokondygnacyjnych zbudowanych na planie krzyża. Poza pomieszczeniami więziennymi mieszczącymi około 800 przestępców, wybudowano kompleks budynków dla straży więziennej. Więzienie we Wronkach systematycznie rozbudowywano i tak jego substancja architektoniczna przez kolejne lata rozrastała się. Oprócz tego wybudowano szpital, dwa budynki gospodarcze, dom dla dyrektora więzienia i katolickiego duchownego. Powstanie Wielkopolskie wybuchło 27 grudnia 1918 roku w Poznaniu.We Wronkach wraz z rozpoczęciem walk otwarto więzienie i wypuszczono więźniów na wolność. 29 grudnia podjęto decyzję o rozbrojeniu więzienia i przebywających w nim Niemców. Na przełomie grudnia 1918 roku i stycznia 1919 roku Wronki zostały wyzwolone. Więzienie Wronieckie przemianowano na koszary, gdzie ćwiczyli żołnierze późniejszego II i VII Pułku Strzelców Wielkopolskich. Po zakończeniu walk więzienie we Wronkach zaczęło zapełniać się działaczami organizacji robotniczych i komunistami. W 1919 roku przybyły do Wronek pierwsze kobiety skazane w procesach politycznych. W dniu 13 listopada 1921 roku Centralne Więzienie we Wronkach włączone zostało w system powstającego więziennictwa polskiego. W późniejszych latach – zgodnie z przeprowadzonymi reformami, więzienie we Wronkach zmieniło nazwę na „więzienie ciężkie”. Określenie to eksponowało poprzedni model represyjno-izolacyjnego wykonywania kary pozbawienia wolności. Jednocześnie przyjęta została klasyfikacja zakładu sytuująca więzienie w grupie jednostek penitencjarnych przeznaczonych dla mężczyzn skazanych nie pierwszy raz oraz innych uznanych za szczególnie niebezpiecznych dla społeczeństwa. Terminem tym określano między innymi więźniów antyrządowych i politycznych. Bardzo często osadzano we Wronkach więźniów politycznych, którzy wcześniej działali w partiach socjalistycznych i komunistycznych, czy też bojówkach nacjonalistycznych. Takich więźniów było w latach trzydziestych w sumie około 500. W okresie okupacji (06.09.1939 – 20.01.1945) obiekt więzienny we Wronkach włączony został w system więzień sądowych III Rzeszy w ramach Kraju Warty. Było to jedno z większych więzień wcielonych do Niemiec. Obiekt przeznaczony został dla mężczyzn i kobiet skazanych na karę więzienia od 6 miesięcy do 2 lat. Pod względem narodowościowym, więźniami we Wronkach byli przede wszystkim Polacy. Przez cały okres okupacji przez więzienie przeszło ponad 28000 więźniów. Liczba ta nie obejmuje jeńców, zakładników i innych osób osadzonych we Wronkach w pierwszych tygodniach okupacji. W więzieniu przetrzymywano ludność polską na wielomiesięcznych kwarantannach przed wysłaniem do innych więzień lub obozów koncentracyjnych, głównie Oświęcimia i Mauthausen, do zakładów przemysłowych wykorzystujących niewolniczą pracę. Więzienie było stale przeludnione. Najwyższy stan więźniów – 4458 odnotowano w dniu 01 listopada 1942 roku. Na samym cmentarzu wronieckim w tym okresie pochowano 804 Polaków. Hitlerowcy przeprowadzili także około dwóch tysięcy egzekucji w lasach położonych na drodze do pobliskiego Obrzycka. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej w dniu 25 stycznia 1945 roku polskie władze administracyjne postanowiły uruchomić więzienie we Wronkach . Na stanowisko naczelnika więzienia wyznaczony został pkom. Stefan Adamczewski – przedwojenny funkcjonariusz Straży Więziennej. Dopiero z końcem lutego 1945 roku w skład personelu więzienia wszedł funkcjonariusz skierowany przez Departament Więziennictwa i Obozów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Wiosną 1945 roku w więzieniu we Wronkach przeważali jeńcy wojenni, Niemcy oskarżeni o zbrodnie wojenne oraz Niemcy internowani, pochodzący z okolicznych terenów. Pierwsi więźniowie narodowości polskiej, skazani za przestępstwa pospolite, trafili do więzienia we Wronkach już od połowy lutego 1945 roku. Natomiast w marcu przybył pierwszy transport żołnierzy Armii Krajowej skazanych w procesach politycznych. Były to głównie kobiety skazane w Chełmnie i Lublinie. Centralne Więzienie we Wronkach zamieniło się na więzienie polityczne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i osadzono w nim osoby niewygodne lub wrogo nastawione do nowego ustroju. Ostatni oficjalny transport więźniów politycznych przybył do Wronek w dniu 26 marca 1956 roku z Olsztyna. W latach 1945 – 1956 przez więzienie we Wronkach przeszło, co najmniej 15500 więźniów, przy czym zdecydowana większość była skazana na kary długoterminowe. Najwyższy stan dzienny odnotowano w dniu 01 marca 1950 roku, kiedy sięgnął 3640 więźniów. Więzień polityczny nie pracował, nie miał prawa do uczenia się i uczestniczenia, jak np. więźniowie pospolici, w zajęciach świetlicowych. Całkowicie pozbawiony był prawa do korzystania z kapelana, gdy funkcję tą sprawował w 1946 roku ksiądz Piotr Stróżyński. W latach czterdziestych tu odbywali kary: Stanisław Skalski, As polskiego lotnictwa w Wielkiej Brytanii, prof. Wiesław Chrzanowski, skazani w tzw. „procesie generałów” w 1951 roku gen. Stanisław Tatar – szef sztabu AK, gen. Stefan Mossor, a także wielu innych. Więzienie we Wronkach utraciło w zasadzie swój polityczny charakter jesienią 1956 roku, kiedy to na mocy procesów rehabilitacyjnych, wkrótce na podstawie amnestii w 1957 roku, duża liczba więźniów politycznych opuściła więzienie. Wtedy zostało ono przekwalifikowane na więzienie dla więźniów pospolitych, przede wszystkim recydywistów, jednakże nadal wykorzystywano je jako miejsce odosobnienia niektórych więźniów politycznych. Tu w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych swe kary odbywał Jacek Kuroń. Pojemność jednostki wynosi 1486.
2014-12-29