POD ZABOREM PRUSKIM (1793 – 1918)

1. Wronki w jarzmie państwa pruskiego.
Od 1793 roku Wronki przeszły wraz z całą Wielkopolską pod panowanie Prus. Ziemie te wcielone do Królestwa Prus w II rozbiorze Polski otrzymały nazwę Prus Południowych. Dzieliły się na trzy departamenty: poznański, kaliski i warszawski. Wronki należały do departamentu poznańskiego.
Na krótko zabłysła nadzieja na odzyskanie niepodległości, kiedy w roku 1806 armia pruska została rozbita przez wojska napoleońskie. Wojska francuskie wkroczyły do Berlina, a potem do Wielkopolski. W czerwcu 1807 roku Napoleon odniósł rozstrzygające zwycięstwo nad Prusakami pod Friedlandem. Napoleon utworzył z ziem zabranych przez Prusy w II i III rozbiorze Polski – Księstwo Warszawskie. Wronki również znalazły się w granicach tego księstwa.
Jednak nieszczęśliwa wyprawa na Moskwę w roku 1812 ostudziła nadzieje Polaków. Mieszkańcy Wronek byli świadkami odwrotu „wielkiej armii”. W dniach od 9 do 15 lutego 1813 roku rozbitki armii napoleońskiej wycofywały się na zachód przez Pamiątkowo, Szamotuły, Wronki, Czarnków, Pniewy, Sieraków, Międzychód.
Kongres wiedeński w roku 1815 ustalił nowy porządek w Europie. Prusy otrzymały zachodnią część Księstwa Warszawskiego jako tzw. Wielkie Księstwo Poznańskie i Wronki znalazły się w jego granicach.
Kiedy w roku 1914 wybuchła I wojna światowa akcja germanizacyjna nieco osłabła, bo Niemcy pragnęli pozyskać społeczeństwo polskie, by walczyło po stronie państw centralnych.

2. Zabudowa miasta
Jeszcze na początku XX wieku Wronki były typowym małym miasteczkiem. Domy były przeważnie niskie: parterowe, czasem piętrowe, a bardzo rzadko 2-piętrowe. Ilość budynków mieszkalnych: w roku 1794 było 186 domów, a 42 parcele nie były zabudowane od pożaru z 1780 roku. Tylko 1 budynek był murowany z cegieł, pozostałe były drewniane.
W roku 1811 było we Wronkach 158 domów mieszkalnych, w roku 1845 – 215, w roku 1873 – 261, w roku 1895 – 271, a w roku 1910 – 380 domów. W tym ostatnim roku wszystkie domy mieszkalne i większość gospodarczych były zbudowane z kamieni lub cegły i pokryte dachówkami.
W roku 1794 były we Wronkach następujące budynki sakralne: katolicki kościół parafialny, kościół i klasztor dominikanów, zbór ewangelicki oraz gmachy publiczne: ratusz, masywna szkoła żydowska, szpital katolicki i przytułek miejski. Poza tym w obrębie miasta było 5 stodół i 2 pańskie karczmy.
W roku 1873 była także synagoga, budynek dworcowy i 286 zabudowań gospodarczych. W latach 1908-9 przebudowano dworzec kolejowy, w roku 1909 wybudowano sierociniec, a w roku 1910 ukończono budowę nowego ratusza oraz gmachu poczty.
Rynek i drogi miejskie znajdowały się na początku XIX wieku w opłakanym stanie. Dopiero w latach 1831-32 rynek został podwyższony i wybrukowany polnymi kamieniami. Również ulice nie miały wówczas twardej nawierzchni. Dopiero w roku 1868 wybrukowano szereg ulic oraz utworzono targowicę na bydło.
W roku 1794 miały Wronki dość okazały most przez rzekę Wartę, który łączył miasto z folwarkiem Nietrzeba.
W roku 1805 kra lodowa zniszczyła most przez Wartę.
W roku 1868 postawiono nowy most drewniany dla ruchu kołowego i pieszego kosztem 131 tysiąca marek.
W roku 1904 wybudowano we Wronkach elektrownię za cenę 84 tysiąca marek. Odtąd zaprowadzono na ulicach i w domach oświetlenie elektryczne.
W drugiej połowie XIX wieku przeprowadzono wiercenia studzien artezyjskich, które dawały początkowo niewystarczającą ilość wody głębinowej. Dopiero w roku 1897 dowiercono się poważniejszego strumienia wody na podwórzu właściciela gospody i zakładu piekarskiego Klemensa Kromczyńskiego. Studnią tą zainteresowały się władze miejskie i wkrótce podpisano umowę, na podstawie której miasto stało się właścicielem studni.
W latach 1911-13 pobudowano nowoczesne wodociągi kosztem 350 tysięcy marek. W dniu 30 grudnia 1857 roku powołał magistrat do życia Ochotniczą Straż Pożarną. Na głos alarmu pożarowego członkowie straży gromadzili się przed strażnicą (mieszczącą się wówczas przy obecnym Placu Wolności) i oczekiwali dalszych rozkazów.
Straż pożarna we Wronkach zobowiązana była spieszyć z pomocą przy pożarach nie tylko w mieście, ale także w sąsiednich miejscowościach.

3. Ludność.
Ogólna liczba ludności w czasie zaboru pruskiego:
1794 rok – 912
1810 rok – 1423
1816 rok – 1817
1832 rok – 2084
1845 rok – 2276
1852 rok – 2392
1858 rok – 2415
1861 rok – 2541
1875 rok – 2615
1881 rok – 2870
1895 rok – 3091
1900 rok – 4041
1910 rok – 4820

Jak widać ilość mieszkańców wzrasta nierównomiernie. Szczególnie szybki wzrost uwidacznia się na przełomie XIX i XX wieku. Pozostaje to w związku z powstawaniem coraz liczniejszych zakładów przemysłowych oraz z napływem ludności niemieckiej. Pod względem narodowościowym ludność ówczesna Wronek dzieli się na Polaków, Niemców i Żydów. W chwili zajęcia Wronek przez Prusy Polacy stanowili 39% ogółu ludności, Niemcy 27%, a Żydzi 34%.
Stosunek procentowy zmieniał się w ciągu całego okresu porozbiorowego i to przede wszystkim na korzyść elementu polskiego.
Polacy stanowili w roku 1895 – 51%, w roku 1905 – 61%, w roku 1910- 55,5% ogółu ludności.
Ludność niemiecka we Wronkach stanowiła przez długi czas około 30% ogółu mieszkańców. Po roku 1870 wzrosła liczebnie tak, że w r. 1910 stanowiła 44,5% mieszkańców.
Ludność polska była w pierwszych dziesiątkach XIX wieku traktowana niemal na równi z ludnością niemiecką. Począwszy od 1830 roku następuje stopniowe usuwanie języka polskiego z życia publicznego.
Polityka Prus wobec Żydów miała charakter również wybitnie germanizacyjny. Ustawa z roku 1833 wprowadziła podział Żydów na Żydów naturalizowanych i tolerowanych.
We Wronkach liczba żydów stale malała. Najwięcej (813) było ich w roku 1846, a w roku 1905 było ich już tylko 379.
Nie było żadnej różnicy między mieszkańcami, jeśli chodzi o pobór do wojska w czasie I wojny światowej. Wszyscy mężczyźni w wieku od 18 do 30 lat powoływani byli na front.
W talach 1914-1918 powołano z Wronek 2571 mężczyzn do służby wojskowej.

4. Sytuacja gospodarcza.
Sytuację gospodarczą miasta w czasie zaboru pruskiego możemy podzielić na 2 okresy: I-szy od roku 1793 do 1845 i II-gi od roku 1845 do 1918:
Lata 1793-1845
W tym okresie życie gospodarcze jest kontynuacją stosunków panujących przed II rozbiorem Polski. Główną podstawę egzystencji ludności miasta stanowi rzemiosło i handel, a częściowo także rolnictwo.
Handel odbywał się na czterech dorocznych jarmarkach kramnych oraz na cotygodniowych targach małych. Targi małe odbywały się w niedzielę.
Brak dobrze utrzymanych dróg lądowych utrudniał komunikację z dalszą okolicą. Tak więc do połowy XIX wieku były Wronki dość zamkniętym izolowanym miastem, zdanym na kontakty handlowe przeważnie z najbliższym otoczeniem.
Okres od 1845 do 1918
Znaczne ożywienie gospodarcze nastąpiło w związku z rozpoczęciem budowy linii kolejowej z Poznania do Szczecina przechodzącej przez Wronki.
We Wronkach powstało biuro budowlane, kasa oraz kierownictwo budowy odcinka drogowego. Ożywiła się też produkcja rzemieślnicza i wymiana handlowa. W tym samym czasie pobudowano masywny most kolejowy nad Wartą i uruchomiono najpierw 1 sierpnia 1848 r. odcinek kolejowy łączący Wronki z Dobiegniewem, a 1 sierpnia linię Wronki- Poznań. Wreszcie 10 sierpnia 1848 roku ruszył pociąg na trasie z Poznania do Szczecina.
Niezależnie od linii kolejowej powstają w latach 1862-70 szosy, łączące Wronki z Międzychodem, Szamotułami, Pniewami, Obrzyckiem i Czarnkowem. Warta jako droga wodna schodzi na dalszy plan, jest mniej używana.
W roku 1897 powstał nad Wartą plac za- i wyładunkowy.
Równocześnie wzrosła liczba miejscowości, z którymi Wronki miały połączenie pocztowe. W roku 1878 istniała poczta osobowa (wozowa) z Wronek do Czarnkowa i Sierakowa. Oprócz tego z każdym rokiem wzrastała liczba połączeń z innymi miejscowościami za pośrednictwem posłańców pieszych.
W roku 1881 otrzymały Wronki połączenie telefoniczne z przynależnymi agencjami. Rozwój komunikacji, transportu i łączności – zwłaszcza uruchomienie linii kolejowej Poznań – Szczecin, miał ścisły związek ze wzrostem aktywności gospodarczej i powstaniem nowych zakładów przemysłowych.
W pierwszych latach XX wieku były czynne we Wronkach następujące zakłady przemysłowe: zakłady przetworów kartoflanych, 4 cegielnie, 2 tartaki, fabryka mydła i świec, browar oraz nasycalnia progów kolejowych.
Sytuacja gospodarcza Wronek znacznie pogorszyła się w czasie trwania I wojny światowej. Wielu mężczyzn powołano na front, brakowało siły roboczej, zlikwidowano część warsztatów. Od roku 1915 wprowadzono system kartkowy na środki żywnościowe.

5. Więzienie.
Instytucją, która od chwili powstania miała istotne znaczenie dla miasta, było więzienie.
Budowę więzienia rozpoczęto w roku 1889, a ukończono w 1894, Koszt wyniósł 2.138.589 marek. Obok pomieszczeń więziennych przeznaczonych dla około 1000 skazanych wybudowano kompleks budynków mieszkalnych dla straży więziennej. W początkach obsadzano we Wronkach mężczyzn dorosłych i młodocianych pod kątem wykorzystania ich kwalifikacji i umiejętności w określonych dziedzinach produkcji, zgodnie z potrzebami miejscowymi i zamiejscowymi.
W pierwszych wiec latach istnienia zakładu karnego rozwinęły się w nim różne rodzaje wytwórczości przemysłowej.
Więzienie zapełniało się w następnych latach coraz to nowymi skazanymi za przestępstwa kryminalne, jak i polityczne.

Na podstawie książki Czesława Grota „Wronki od czasów najdawniejszych do 1945”