Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

Rozpoczynamy na łamach portalu mojeWronki.pl porady prawne z Gońcem Ziemi Wronieckiej. Materiały zostały przygotowane przez mecenas Joannę Kopras-Kabacińską. Postaramy się odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób odrzucić spadek po zmarłym krewnym.

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku spadkobierca może złożyć w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swojego powołania. Ustalony w art. 1015 § 1 Kodeksu cywilnego termin do złożenia oświadczenia woli ma charakter terminu zawitego z zakresu prawa materialnego, uprawnienie spadkobiercy wygasa wraz z jego upływem, w żadnym więc przypadku nie może on zostać przywrócony. Bieg terminu do złożenia oświadczenia rozpoczyna się od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania do dziedziczenia po danym spadkodawcy.

Taka konstrukcja oznacza, że początek biegu terminu dla każdego spadkobiercy ustalany powinien być indywidualnie i może zakończyć swój bieg w różnym czasie. Może to oznaczać, że stan niepewności w zakresie określenia kręgu spadkobierców ustawowych będzie trwał znacznie dłużej niż sześć miesięcy, co przekłada się wprost na uprawnienia wierzycieli spadkowych, na przykład mogą oni prowadzić egzekucję wyłącznie w stosunku do masy spadkowej.




Jak wskazałam powyżej początek biegu terminu określonego w komentowanym przepisie ustalany jest według daty dowiedzenia się o tytule powołania do spadku. Stąd też dla spadkobiercy ustawowego będzie to z zasady data, w której dowiedział się o śmierci spadkodawcy, o ile w tej dacie wiedział o łączącym go ze zmarłym pokrewieństwie, uzasadniającym powołanie do dziedziczenia w pierwszej kolejności. Jeżeli zaś chodzi o spadkobiercę ustawowego, powołanego w dalszej kolejności, to bieg terminu rozpocznie się od dnia, w którym dowiedział się on, że wyprzedzający go spadkobierca utracił tytuł powołania do dziedziczenia, tj. został wyłączony od dziedziczenia tak, jakby nie dożył chwili otwarcia spadku, na przykład spadek odrzucił, został uznany za niegodnego dziedziczenia.

Ważne jest, iż dla rozpoczęcia biegu terminu z art. 1015 § 1 Kodeksu cywilnego nie jest istotna świadomość tego, że termin ten zaczął biec, ale świadomość okoliczności, uzasadniających powołanie do spadku spadkobiercy.

Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, to bieg terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku rozpoczyna się dla spadkobiercy ustawowego od dnia, w którym dowiedział się o wyłączeniu spadkobierców testamentowych od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku, bądź też dowiedział się o nieważności testamentu.

Warto podkreślić, iż art. 1015. § 2 Kodeksu cywilnego wskazuje, iż brak oświadczenia spadkobiercy w terminie określonym
w § 1 jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Wskazana wyżej regulacja dotyczy spadków otwartych od dnia 18 października 2015 roku. Spadkobierca, który w terminie sześciu miesięcy od dowiedzenia się o tytule swojego powołania do spadku nie złoży żadnego oświadczenia odnośnie do jego przyjęcia lub odrzucenia, nabywa spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Tym samym zasadą staje się ograniczenie odpowiedzialności spadkobierców i zapisobierców windykacyjnych za długi spadkowe.




Jednocześnie warto zwrócić uwagę, iż zagadnienie ograniczenia odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe ogranicza ochronę wierzycieli osoby zmarłej, bowiem nie będą już oni mogli dochodzić od spadkobiercy realizacji długów spadkowych, przekraczających wartość masy spadkowej.

Przy regulowaniu problematyki odpowiedzialności za długi spadkowe z jednej strony pojawia się potrzeba ochrony interesów spadkobierców, nieświadomych skutków prawnych przyjęcia spadku wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza, z drugiej strony istnieje potrzeba ochrony słusznych interesów wierzycieli zmarłego. Nie bez znaczenia powinien być fakt, że w prawie cywilnym istnieją dość ograniczone możliwości ochrony praw wierzycieli. Brak jest też instytucji, których bezpośrednim celem jest ochrona wierzyciela przed określonymi nadużyciami czy zwyczajną nieuczciwością.

Instytucjonalna ochrona wierzyciela nabiera szczególnego znaczenia w przypadku śmierci dłużnika.

Należy bowiem pamiętać, że w praktyce występuje zjawisko zaciągania zobowiązań dla zaspokojenia nie tylko potrzeb własnych, lecz także potrzeb innych członków rodziny, na przykład w celu zakupu samochodu przez syna czy komputera przez wnuczkę. Ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe w takich przypadkach mogą też prowadzić do określonych nadużyć ze strony następców prawnych zmarłego, spadkodawca jest tylko dłużnikiem „podstawionym”, a dłużnik „rzeczywisty” – z uwagi na ograniczenia odpowiedzialności zawarte w przepisach prawa spadkowego – nigdy nie poniesie pełnej odpowiedzialności przy ograniczonej wysokości aktywów spadku.

W świetle art. 1015 § 2 Kodeksu cywilnego skutkiem prawnym milczenia spadkobiercy, co do przyjęcia lub odrzucenia spadku, jest przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Została więc wprowadzona fikcja prawna, że milczenie jest równoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Oczywiście spadkobierca – w terminie zakreślonym przez art. 1015 § 1 Kodeksu cywilnego – może złożyć oświadczenie woli odnośnie do spadku po danym spadkodawcy. Swoboda w tym zakresie nie została ograniczona, może więc przyjąć spadek wprost lub spadek odrzucić. Przed upływem powyższego terminu może też złożyć oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, jeżeli następcy prawni zmarłego – przed upływem powyższego terminu – chcą uzyskać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia.




Omawiając problematykę odrzucenia spadku po spadkodawcy, warto zwrócić uwagę na art. 1031. § Kodeksu cywilnego, który wyraźnie wskazuje, że w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku.

Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów, należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi.

Zatem w każdym przypadku podstępnego pominięcia lub podstępnego niepodania do wykazu czy spisu określonych składników
spadku (aktywów czy pasywów) kodeks cywilny znosi możliwość powołania się na ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe.
Sankcja w postaci odpadnięcia ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe powoduje, że spadkobierca nie może powołać się na przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, stąd też wierzyciele spadkowi będą mogli dochodzić zaspokojenia w pełnej wysokości, tak jak przy prostym przyjęciu spadku.

Na koniec należy definitywnie zaznaczyć, iż oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem.

Jeżeli oświadczenie nie jest składane przed sądem w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, zarówno sąd, przed którym oświadczenie to zostało złożone, jak i notariusz mają obowiązek niezwłocznie przesłać takie oświadczenie wraz z załącznikami do sądu spadku.

Warto podkreślić, iż Artykuł 1018 § 3 zdanie trzecie Kodeksu cywilnego uznaje za dopuszczalne złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przez pełnomocnika spadkobiercy. Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia powinno być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. W judykaturze i doktrynie uznaje się, że powinno być to pełnomocnictwo szczególne, określające nie tylko osobę spadkodawcy, lecz także sposób przyjęcia spadku lub upoważniające do jego odrzucenia.

Mecenas Joanna Kopras-Kabacińska